Wybrane
elementy zmian w środowisku
Przedmiotem rozważań w
niniejszej pracy są wybrane problemy ilustrujące zjawiska zachodzące w
środowisku.
Niezwykłą rolę w omawianych zjawiskach odgrywa energia – wielkość
fizyczna ściśle związana ze strukturą i przemianami zachodzącymi w
materii. Materia jest podstawowym składnikiem środowiska naturalnego. Z
kolei środowiskiem naturalnym, z punktu widzenia człowieka, jest
otoczenie materialne charakteryzujące się trzema stanami skupienia (stałym,
ciekłym i gazowym), które wiąże ze sobą energia.
Energia jest główną siłą napędową wszelkich przemian w środowisku (chemicznych,
biochemicznych, fizycznych i biologicznych).
Wpływem środowiska na zmiany materii i na organizmy żywe, jak i
wpływem materii, energii i organizmów żywych na środowisko zajmuje się
nauka – ekologia.
Głównymi elementami (składnikami) nieożywionymi środowiska
przyrodniczego Ziemi są:
- atmosfera (składnik gazowy)
– powłoka gazowa otaczająca Ziemię; składa się z mieszaniny gazów zwanych
powietrzem,
- hydrosfera (składnik ciekły) – obejmuje wody powierzchniowe, podziemne,
lodowcowe, parę wodną w atmosferze
i w skorupie ziemskiej,
- litosfera (składnik stały) – obejmuje skorupę ziemską wraz z glebą i
górną część płaszcza Ziemi.
Trwałość procesów w środowisku i jakość środowiska zależy od
naturalnych kataklizmów zachodzących na Ziemi oraz od działalności
organizmów żywych i zjawisk erozyjnych. Szczególną rolę odgrywa tu
ludzkość, jej zachowanie i potrzeby, w wielu przypadkach wymyślone i
nierealne. Zachowanie zwierząt jest zwykle związane z ich potrzebami
życiowymi, m. in. z zachowaniem ciągłości gatunku.
Postępowanie gatunku ludzkiego w stosunku do środowiska staje się
coraz bardziej agresywne. W szczególności dotyczy to tzw. elit, które
cechują się często brakiem zahamowań oraz rozwagi przy podejmowaniu
decyzji w zakresie użytkowania i ochrony środowiska. Zachowanie
ludzkości najczęściej niewłaściwie tłumaczy się szybkim rozwojem postępu
technicznego z brakiem należnego miejsca dla zasad etyki norm moralnych.
Liczebność populacji ludzkiej ciągle rośnie, przekracza już
7 000 000 000 ludzi. Wzrastają również oczekiwania zaspokajania mało
zasadnych lub bezzasadnych wygód, co dzieje się kosztem środowiska.
Podstawowe
Elementy Środowiska Rozważając prahistorię wszechświata należy wspomnieć,
że przed milionami lat chmura pramaterii będąca w temperaturze milionów
kelwinów zaczęła kondensować, a wydzielająca się dodatkowo energia tego
procesu ulatywała do zimnej przestrzeni. Część tej energii pozostawała w
skupiającej się materii, co doprowadziło do powstawania układów
gwiezdnych. W procesie tym znaczny udział miały również własne siły
grawitacji ciał niebieskich. Tak powstał między innymi nasz Układ
Słoneczny (Słońce wraz z obiegającymi dookoła niego ośmiu planetami,
m.in. Ziemią i innymi ciałami niebieskimi).
Powstanie Układu Słonecznego
było możliwe w wyniku zagęszczania obłoku pyłu, który tworzyła chmura
gazowa złożona z wodoru i helu oraz pył kosmiczny. Obłok pyłu na
przestrzeni lat skupiał się (zagęszczał się), zwiększał swoją masę
stając się zalążkiem przyszłych planet.
Masa Układu Słonecznego
koncentruje się głównie w jego środku - w Słońcu (zawiera 99,8% masy
wszystkich obiektów tego układu). Tak duża koncentracja masy zatrzymała
olbrzymie ilości energii, co spowolniło przemiany termojądrowe i emisję
energii do przestrzeni kosmicznej. Aktualny skład masy słonecznej
zapewnia możliwość zachodzenia dalszych przemian termojądrowych na
bliżej nieokreślony czas. Przemiany termojądrowe zachodzące aktualnie na
Słońcu są głównym źródłem energii emitowanej przez tę gwiazdę.
Prawdopodobnie przemianom tym podlegają elementy zbliżone do pramaterii.
Energia emitowana przez Słońce oświetla cały Układ Słoneczny oraz
dostarcza energię niezbędną dla zjawisk zachodzących na planetach
należących do Układu Słonecznego.
Wielkość średniej energii słonecznej
emitowanej w kierunku Ziemi wynosi 1,373 kW/m2, z czego średnio około
55% tej energii jest pochłaniane przez powierzchnię Ziemi. Ziemia obecną
budowę zawdzięcza między innymi warunkom jej powstawania. Prawdopodobnie
pramateria w bardzo wysokiej temperaturze dzięki siłom grawitacji (oddziaływaniom
między sobą wielkich mas) utworzyła olbrzymie skupisko zbliżone do kuli.
W wyniku ochładzania się ta masa materii przechodziła kolejno ze stanu
gazowego w ciekły.
Dalsze ochładzanie skupiska materii spowodowało
wytworzenie się jej warstwy stropowej(zewnętrznej) o charakterze stałym
pozostawiając wnętrze w formie płynnej, tj. stopionych minerałów o dość
wysokiej temperaturze. Zewnętrzna sztywna powłoka Ziemi pełni funkcję
izolującą, spowalniającą proces wychładzania wnętrza Ziemi. Dalsze
procesy schładzania kosmosu w otoczeniu Ziemi (otoczenie to określane
jest mianem atmosfery) doprowadziły do kondensacji pary wodnej i
sprowadzenia wody na powierzchnię kuli ziemskiej.
Ziemia jest trzecią
planetą w Układzie Słonecznym i należy do planet małych (pod względem
średnicy). Ma kształt spłaszczonej sferoidy, której ¾ powierzchni
pokrywają wody oceanów, mórz i innych zbiorników wodnych, a pozostałą
część stanowią lądy. Zewnętrzna sztywna powłoka Ziemi nosi nazwę
litosfery. W skład litosfery wchodzi skorupa ziemska (górna warstwa
litosfery) i górny płaszcz ziemski (dolna warstwa litosfery). Grubość
litosfery wynosi od ok. 10 km do ponad 100 km. Budowa skorupy ziemskiej
jest niejednorodna, dwuwarstwowa. Warstwa zewnętrzna skorupy ziemskiej
ma budowę granitową, wewnętrzna - bazaltową.
Przeciętny skład (w
procentach masowo) skorupy ziemskiej kształtuje się następująco:
tlen–46,7%, krzem – 27,7%, glin – 8,1%, żelazo – 5,1%, wapń – 3,7%,
magnez – 2,1%, sód – 2,8%, potas – 2,6%, inne – 1,2%.
Wyróżnia się
skorupę ziemską kontynentalną oraz oceaniczną. Miąższość skorupy
ziemskiej kontynentalnej wynosi zwykle 35–40 km (najwięcej 80 km pod
Himalajami). Grubość skorupy oceanicznej, według Państwowego Instytutu
Geologicznego osiąga wartość 5-8 km.
Kształtowanie warstw stropowych
litosfery trwało miliony lat i dzięki temu cechują się one wielką
różnorodnością pod względem składu. Występują w nich minerały, którymi
są pierwiastki lub związki chemiczne w postaci krystalicznej. Naturalnie
nagromadzone zespoły minerałów nazywane są skałami. W Ziemi występują
również kopaliny, tj. surowce (skały) o znaczeniu gospodarczym. Z uwagi
na stan skupienia wyróżnia się kopaliny stałe (np. węgiel, sole, rudy),
ciekłe (ropa naftowa, wody mineralne) i gazowe (gaz ziemny). Kopaliny są
niezbędne dla działalności produkcyjnej, jako surowce dla przemysłu
energetycznego, mineralnego, metalurgicznego, chemicznego, materiałów
budowlanych itp. Miejscowe koncentracje określonych minerałów, skał oraz
innych substancji nazywane są złożem kopaliny. Złoże mające formę
warstwy nosi nazwę pokładu.
Obecnie większość znanych i
zidentyfikowanych złóż kopalin, z uwzględnieniem możliwości technicznych
i warunków ekonomicznych, jest eksploatowanych na potrzeby uzyskiwania
określonych surowców i produktów. Wydobywanie kopalin odbywa się
metodami szybowymi bądź odkrywkowymi w zależności od głębokości i
jakości interesujących złóż. Eksploatacja złóż kopalin zawsze powoduje
naruszanie lokalnych struktur środowiskowych.
Skorupa ziemska (górna
warstwa litosfera) podlegała i nadal podlega oddziaływaniom zjawisk
geologicznych, hydrologicznych i aerodynamicznych. Zjawiska te
powodowały naruszenia struktury litosfery na mniejszych czy większych
obszarach, co przyczyniło się do powstawania bardzo różnorodnych układów
skał, zarówno w strefach pionowych, jak i poziomych, a często również
zmian mieszanych. Do takich zjawisk należy zaliczyć: proces wietrzenia
skał pod wpływem działania powietrza i wody, wybuchy wulkanów,
trzęsienia ziemi, upadki meteorytów itp. Zmiany w układzie skał
wpływają na powstawanie układów warstwowych skał, przemieszanie się
warstw litych z porowatymi albo o różnej gradacji, czy przepuszczalnych
dla wody i gazów. W efekcie prowadzi to do powstawania specyficznych
układów warstw o różnorodnym składzie mineralnym, czy wodonośnym.
Dolne
warstwy litosfery w zasadzie oparte są na tzw. płytach tektonicznych.
Płyty tektoniczne pływają migrująco po powierzchni płynnej masy jądra
Ziemi. Nacierają na siebie, bądź od siebie oddalając się są przyczyną
powstawania olbrzymich napięć w litosferze, co w efekcie końcowym
prowadzi do pęknięć i wyzwalania dużych ilości energii. Efektem tych
zjawisk są trzęsienia ziemi, powstawanie łańcuchów górskich na lądach
czy pod powierzchnią oceanów, obniżenie dna oceanicznego.
Środowisko to
przestrzeń nas otaczająca, w której ważną rolę odgrywa materia i energia.
Te dwa pojęcia są ściśle ze sobą związane. Materia to ogół elementów
otaczającego nas świata, oddziałujących na nasze zmysły. Zbudowana jest
ona z małych drobin: atomów, cząsteczek, jonów będących w ciągłym ruchu.
Rozróżnia się materię ożywioną i nieożywioną. Materia ożywiona występuje
głównie na lądach, praktycznie na styku skorupy ziemskiej z atmosferą. Z
materią, jej stanem oraz z wszelkiego rodzaju jej przemianami, bardziej
lub mniej poznanymi i dostrzegalnymi, ściśle związana jest energia.
Makroprzemiany materii opisywane są zjawiskami fizycznymi, ekonomicznymi,
biochemicznymi i geologicznymi. Przemiany te są stosunkowo dobrze
dostrzegane i widoczny jest ich wpływ na otoczenie. Mikroprzemiany
rejestrowane są przez precyzyjne układy kontrolno-pomiarowe i
interpretowane za pomocą szeregu teorii naukowych.
Wszystkie elementy
przyrody ożywionej i nieożywionej, które nas otaczają określane są
mianem środowiska przyrodniczego. Przyroda ożywiona w otoczeniu ludzi
nosi nazwę materii ożywionej, a przyroda nieożywiona – materii
nieożywionej. Materia ożywiona (biosfera) to rośliny i zwierzęta.
Materia nieożywiona to atmosfera, hydrosfera, litosfera, pedosfera oraz
wszystkie przedmioty nas otaczające.
Energia, jej przepływ i
przemiany
Związki energii z materią
Główna rola energii polega na jej
przepływie, a w zasadzie na możliwości podłączenia się do jej strumienia,
co ma istotny wpływ na przebieg poszczególnych przemian materii.
Przepływ energii związanej z poszczególnymi elementami materii jest
możliwy w kierunku od elementów posiadających wyższy poziom energetyczny
do elementów o niższym poziomie energetycznym. Podstawowymi mechanizmami
transportu energii są:
- promieniowanie: świetlne, elektromagnetyczne
-
zmiany stanu skupienia materii
- przemiany chemiczne i biochemiczne
-
konwekcja, która wynika z ruchu materii (z naturalnych prądów
konwekcyjnych).
Transport energii jest rejestrowany (odbywa się) w całym
szeregu przemian zachodzących zarówno w świecie makro, jak i w świecie
mikro. Świat makro to wszystko, co jest widoczne, co otacza ludzi. Świat
mikro to świat atomów, jonów, cząsteczek itp. Przemiany te polegają na
zmianach energii w określonych elementach materii. Mają one istotny
wpływ na otoczenie, a zwłaszcza na jego stan (jego jakość, zmienność,
stabilność). Za energię uważa się wielkość fizyczną określającą w
równowadze różnorodne formy oddziaływań i ruchu elementów materii w
danej strukturze. Na poziomie elementarnym jest to siła powodująca
utrzymywanie struktury elementów materii (atomów) - choćby obieg
elektronów wokół jąder atomowych, zawartość nukleonów w jądrach
atomowych, cząstek w sieciach krystalicznych. Przechodząc do materii, z
którą mamy do czynienia na co dzień można przyjąć, że energia to moc,
która pozwala na zwięzłość składników tej materii, a równocześnie na
wszelkiego rodzaju jej przemiany (fizyczne, chemiczne, biologiczne, czy
geologiczne) zwane również zjawiskami.
Siły spójności występujące w
materii powodują przyjmowanie przez materię kształtu. Migracja energii w
materii powoduje zachodzące w niej zmiany, a często jej przemiany (zmiany
temperatury, stanu skupienia, kształtu itp.), nadając drgania
cząsteczkom składowym danej materii (ruchy bardziej lub mniej swobodne).
Są to zjawiska typowo fizyczne. Energia, która ingeruje na poziomie
cząsteczkowym lub atomowym prowadzi często do przemian chemicznych, a na
poziomie większych elementów prowadzi do przemian biologicznych czy
geologicznych. W przypadku większych układów energia w sposób ilościowy
opisuje te układy pod względem przemian i ruchu. Przemiany te zachodzą
dzięki oddziaływaniom układu z otoczeniem.
Wprowadza się różne formy
energii: mechaniczną, wewnętrzną, chemiczną, elektromagnetyczną,
przemian jądrowych itp. Energię mechaniczną ciało fizyczne może zyskać
poprzez zmianę swego położenia lub prędkości. Posiadając taką energię
ciało (układ) jest w stanie wykonać pracę. Energia mechaniczna może
występować w postaci energii potencjalnej bądź energii kinetycznej.
Energia potencjalna zależy od wzajemnego położenia oddziałujących na
siebie ciał. Nie zależy ona natomiast od prędkości ciał. Energia
kinetyczna powiązana jest z wszelkiego rodzaju ruchem materii (jej
składników). Ciało będące w ruchu jest zdolne do wykonania pracy. Gdy
ciało (układ) wykonuje pracę, to ma miejsce ubytek energii przez to
ciało (układ). Gdy energia układu rośnie, to oznacza, że siły zewnętrzne
wykonują nad układem pracę.
Całkowita energia mechaniczna (W) układu
złożonego z danych składników materii jest równa sumie ich energii
kinetycznej (Wk) i energii potencjalnej (Wp):
W=Wk+Wp
Wartość energii mechanicznej układu jest zależna od
konfiguracji i oddziaływań między jego składnikami. Znaczenie praktyczne
ma część kinetyczna całkowitej energii mechanicznej układu, a w zasadzie
jej zmiany. Przepływowi energii w środowisku (z jednych elementów
środowiska do innych) często towarzyszy przemiana jednej formy energii
mechanicznej w inną, np. Wk→Wp lub odwrotnie Wp→Wk.
Tym przemianom
towarzyszą zjawiska rozpraszania energii w następstwie całego szeregu
przyczyn (m.in. tarcie, opory przepływu). Przykładowo w przypadku ruchu
z tarciem część energii mechanicznej zamieniana jest na ciepło. Energia
wewnętrzna to energia związana z ruchem i wzajemnym położeniem atomów i
cząsteczek ciała. Inaczej jest to suma energii potencjalnej i
kinetycznej atomów i cząsteczek budujących dane ciało. Przemiany
zachodzące w bardzo wysokich temperaturach lub przy prędkościach
zbliżonych do prędkości światła, co jest obserwowane w przemianach
jądrowych czy termojądrowych, opisał A. Einstein za pomocą zależności:
E=m∙c2
gdzie: E – energia; m – masa; c – prędkość światła.
Zależność ta
obrazuje bezpośrednie powiązanie przemiany materii z energią. Zgodnie z
tą zależnością energia wypromieniowana przez ciało zmniejsza jego masę o
wartość E/c2.
Przemiany termojądrowe zachodzą na Słońcu czy też na
innych gwiazdach i są one głównymi źródłami energii emitowanej przez te
ciała. Energia słoneczna oświetla i ogrzewa cały Układ Słoneczny, w tym
Ziemię i w zasadzie jest to główne źródło energii dostępne na kuli
ziemskiej. Znane, sterowane przemiany jądrowe na Ziemi jak i naturalne
przemiany jądrowe wewnątrz skorupy ziemskiej mają znikomy udział w
energetyce Ziemi. Wobec powyższego na kuli ziemskiej są dostępne dwa
źródła energii:
- energia wewnętrzna pochodząca z przemian jądrowych
izotopów promieniotwórczych zawartych w skorupie ziemskiej,
- energia
zewnętrzna pozyskiwana przez pochłanianie energii promieniowania
słonecznego.
Średnia wartość stałej słonecznej wynosi 1,373 kW/m2.
Określa ona energię promieniowania słonecznego przed jego wejściem do
atmosfery. Do powierzchni Ziemi dociera mniej energii słonecznej, bowiem
promieniowanie słoneczne przechodząc przez atmosferę ulega osłabieniu
przez różne zjawiska w niej zachodzące. Z badań wynika, że około 30%
promieniowania słonecznego przemieszczającego się do naszej planety jest
odbijane przez atmosferę i wraca do kosmosu, około 20% jest pochłaniane
przez atmosferę, a do powierzchni Ziemi dociera (jest przez nią
pochłaniane) około 50% tego promieniowania. Ilość promieniowania
słonecznego docierającego do powierzchni Ziemi zależy od obiegu Ziemi
wokół Słońca, pory dnia i kąta padania promieni (szerokości
geograficznej).
Do Ziemi dociera promieniowanie w pełnej gamie długości
fal świetlnych od podczerwieni poprzez widzialne do nadfioletu. Każdy
rodzaj promieniowania ma swoją rolę w środowisku. Podczerwień służy do
ogrzewania zarówno atmosfery, jak i części powierzchniowych Ziemi, co
skutkuje odpowiednimi temperaturami tych elementów i ich zmianami w
czasie. Promieniowanie ultrafioletowe jest odpowiedzialne za szereg
przemian chemicznych i biochemicznych, które są jedną z przyczyn zamiany
energii słonecznej na energię chemiczną. Przemianą biochemiczną jest
fotosynteza. W bardzo uproszczony sposób zjawisko fotosyntezy można
przedstawić zapisem reakcji:
H2O+ CO2+Q →
H2CO+ O2
Do procesu fotosyntezy niezbędna jest woda (H2O), dwutlenek
węgla (CO2), energia promieniowania słonecznego (Q), biokatalizator (chlorofil).W
wyniku procesu fotosyntezy uzyskuje się formaldehyd (H2CO) i gazowy tlen
(O2) - składnik atmosfery ziemskiej, niezbędny do procesów życiowych
organizmów żywych. Najprostszy produkt fotosyntezy (H2CO) przechodzi
dalsze procesy zachodzące głównie w organizmach roślinnych (polikondensacji
czy polimeryzacji i szeregu innym procesom). Jest surowcem lub źródłem
znacznej ilości związków węgla nazywanych związkami naturalnymi lub
organicznymi. Powstawanie tych związków przedstawiają reakcje:
6H2CO+kat. → H12C6O6 (glukoza)
(1)
n H12C6O6+ kat. →n H10C6O5+n
H2O (2)
Rodzaj związku organicznego
powstającego w wyniku reakcji polimeryzacji (2) zależy od wartości
liczby n. Gdy w równaniu reakcji (2) wartość liczby n wynosi kilkaset to
produktem reakcji polimeryzacji jest skrobia, a jeżeli wartość n wynosi
kilkadziesiąt tysięcy to produktem takiej reakcji jest celuloza. Jest to
uproszczony schemat powstawania węglowodanów w naturalnych procesach.
Proces fotolizy wiązania energii słonecznej w chemiczną jest dość
skomplikowany. Biorą w nim udział (poza substancjami jak w reakcji),
równie inne pierwiastki: niemetale (siarka, azot, fosfor, krzem) oraz
metale (np. magnez, potas, wapń, sód).
W wyniku takich przemian powstaje
szereg różnych substancji, a docelowo z udziałem aminokwasów - białko.
Białko jest podstawowym elementem materii ożywionej, buduje organizmy
roślinne i zwierzęce. Materia ożywiona, zwłaszcza rośliny są pierwotnymi
produktami kumulacji energii słonecznej w procesie fotolizy i całego
szeregu przemian biochemicznych zachodzących w procesach następczych w
organizmach żywych. Fotosyntetyczny proces kumulacji energii świetlnej
prowadzi do trwałego jej zatrzymywania z możliwością długotrwałego jej
magazynowania w postaci stosownych związków chemicznych, głównie w masie
organicznej. Energia słoneczna zakumulowana za pomocą fotosyntezy (przemiany
biochemicznej) jest wykorzystywana przez organizmy żywe i nie tylko w
faktycznym obiegu naturalnym materii (rys. 1).
Pierwszym elementem tego
obiegu jest proces fotosyntezy prowadzony przez rośliny przy wsparciu
chlorofilu. Produktem procesu fotosyntezy są substancje organiczne (glukoza),
które gromadzą się w masie roślinnej. Masa roślinna wykorzystywana jest
następnie przez zwierzęta roślinożerne do swoich procesów życiowych jak
i do budowy własnych ciał. Z kolei drapieżnicy w analogiczny sposób
konsumują roślinożerców i rośliny. Drapieżnicy stają się magazynem
materii i energii. Tak dostępna energia i materia krąży w środowisku aż
do poziomu destruentów (reducentów - organizmów rozkładających szczątki
innych organizmów i ich pozostałości). Energia na każdym poziomie
pokarmowym jest wykorzystywana i rozproszona-wraca do otoczenia.
Materia,
z którą związany jest obieg energii również wraca do otoczenia. W
postaci pokarmu przepływa przez kolejne ogniwa łańcucha pokarmowego aż
do destruentów, które rozkładają substancje organiczne na proste związki
mineralne wykorzystywane ponownie przez producentów (rośliny). Przepływ
energii i materii w procesach życiowych zachodzący pomiędzy organizmami
żywymi a związanymi łańcuchem pokarmowym w przyrodzie dotyczy w zasadzie
również aktualnych c
zasów.
Rys. 1. Przepływ energii (linia cienka) i
obieg materii (linia gruba) oraz obie wartości razem (linia przerywana)
na tle sieci troficznej ekosystemu
Masa roślinna w naturalnych
warunkach powstaje w cyklach sezonowych (np. liście, trawa) oraz
wieloletnich (np. drzewa, pozostałe rośliny wieloletnie). Zjawisko
cykliczności prowadzi do powstawania mas odpadowych, które gromadzone na
przestrzeni czasu tworzą znaczne ich skupiska. Wskutek przemian
geologicznych i biochemicznych masy te dostające się do wnętrza
stropowych warstw litosfery ulegają przemianom tworząc odpowiednie i
cenne złoża naturalne. Procesy geologiczne powodują, że pokłady złóż
gromadzą się w wielu miejscach i o znacznej koncentracji. Obszary z
takimi złożami surowców nazywane są zagłębiami. Eksploatowane obecnie
złoża surowców energetycznych są wynikiem nagromadzenia się przez
tysiąclecia oraz przemian geologicznych masy materii.
W materii, która
przyczyniła się do powstania złóż naturalnych zmagazynowana jest energia,
bowiem energia migruje z materią. Złoża surowców bywają również
pochodzenia zwierzęcego. Dla zwierząt głównym źródłem energii do życia
jest masa roślinna. Nie mając dostępu do chlorofilu pozbawione są
zdolności prowadzenia fotosyntezy – są cudzożywne. Energię do życia
czerpią z utleniania biologicznego masy roślinnej lub innych organizmów.
Zwierzęta żyją również w okresach cyklicznych, co może prowadzić do
powstawania z nich skupisk odpadów. W wyniku przemian biochemicznych i
termicznych nagromadzonych w zbiornikach wodnych obumarłych szczątków
organizmów zwierzęcych powstały złoża ropy naftowej. Nie można wykluczyć
również jakichś katastrof, które są przyczyną ginięcia zwierząt,
powstawania i gromadzenia się ich szczątków. Człowiek, jako istota
cudzożywna do życia wykorzystuje energię zawartą w organizmach
roślinnych i zwierzęcych.
W organizmach żywych obserwuje się zjawisko
migracji energii wraz z materią. W naturalnym procesie spalania
substancji odżywczych (pożywienia) organizmy żywe pozyskują energię na
podtrzymanie swoich procesów życiowych. Pozbawiony naturalnego futra
potrzebuje również energii do ogrzewania własnego ciała oraz do
wytworzenia potrzebnych mu produktów.
Wzrost zapotrzebowania na energię
niezbędną do przetrwania organizmów żywych następuje w chłodne pory roku.
Większość terytorium Europy, w tym Polska leży na półkuli północnej, na
której występuje klimat umiarkowany. W klimacie tym, trzy z czterech pór
roku są chłodne.
Tekst, tabele i szkice – dr Józef
Sawa i dr Halina Marczak
Korekta: mgr Krystyna Sawa