Józef Sawa

ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKIEM I EKOLOGIĄ -1

    Wybrane elementy zmian w środowisku

      Przedmiotem rozważań w niniejszej pracy są wybrane problemy ilustrujące zjawiska zachodzące w środowisku.
   Niezwykłą rolę w omawianych zjawiskach odgrywa energia – wielkość fizyczna ściśle związana ze strukturą i przemianami zachodzącymi w materii. Materia jest podstawowym składnikiem środowiska naturalnego. Z kolei środowiskiem naturalnym, z punktu widzenia człowieka, jest otoczenie materialne charakteryzujące się trzema stanami skupienia (stałym, ciekłym i gazowym), które wiąże ze sobą energia.
   Energia jest główną siłą napędową wszelkich przemian w środowisku (chemicznych, biochemicznych, fizycznych i biologicznych).
    Wpływem środowiska na zmiany materii i na organizmy żywe, jak i wpływem materii, energii i organizmów żywych na środowisko zajmuje się nauka – ekologia.
    Głównymi elementami (składnikami) nieożywionymi środowiska przyrodniczego Ziemi są:
- atmosfera (składnik gazowy)
– powłoka gazowa otaczająca Ziemię; składa się z mieszaniny gazów zwanych powietrzem,
- hydrosfera (składnik ciekły) – obejmuje wody powierzchniowe, podziemne, lodowcowe, parę wodną w atmosferze
   i w skorupie ziemskiej,
- litosfera (składnik stały) – obejmuje skorupę ziemską wraz z glebą i górną część płaszcza Ziemi.
   Trwałość procesów w środowisku i jakość środowiska zależy od naturalnych kataklizmów zachodzących na Ziemi oraz od działalności organizmów żywych i zjawisk erozyjnych. Szczególną rolę odgrywa tu ludzkość, jej zachowanie i potrzeby, w wielu przypadkach wymyślone i nierealne. Zachowanie zwierząt jest zwykle związane z ich potrzebami życiowymi, m. in. z zachowaniem ciągłości gatunku.
   Postępowanie gatunku ludzkiego w stosunku do środowiska staje się coraz bardziej agresywne. W szczególności dotyczy to tzw. elit, które cechują się często brakiem zahamowań oraz rozwagi przy podejmowaniu decyzji w zakresie użytkowania i ochrony środowiska. Zachowanie ludzkości najczęściej niewłaściwie tłumaczy się szybkim rozwojem postępu technicznego z brakiem należnego miejsca dla zasad etyki norm moralnych.
   Liczebność populacji ludzkiej ciągle rośnie, przekracza już 7 000 000 000 ludzi. Wzrastają również oczekiwania zaspokajania mało zasadnych lub bezzasadnych wygód, co dzieje się kosztem środowiska.
Podstawowe Elementy Środowiska Rozważając prahistorię wszechświata należy wspomnieć, że przed milionami lat chmura pramaterii będąca w temperaturze milionów kelwinów zaczęła kondensować, a wydzielająca się dodatkowo energia tego procesu ulatywała do zimnej przestrzeni. Część tej energii pozostawała w skupiającej się materii, co doprowadziło do powstawania układów gwiezdnych. W procesie tym znaczny udział miały również własne siły grawitacji ciał niebieskich. Tak powstał między innymi nasz Układ Słoneczny (Słońce wraz z obiegającymi dookoła niego ośmiu planetami, m.in. Ziemią i innymi ciałami niebieskimi).
   Powstanie Układu Słonecznego było możliwe w wyniku zagęszczania obłoku pyłu, który tworzyła chmura gazowa złożona z wodoru i helu oraz pył kosmiczny. Obłok pyłu na przestrzeni lat skupiał się (zagęszczał się), zwiększał swoją masę stając się zalążkiem przyszłych planet.
   Masa Układu Słonecznego koncentruje się głównie w jego środku - w Słońcu (zawiera 99,8% masy wszystkich obiektów tego układu). Tak duża koncentracja masy zatrzymała olbrzymie ilości energii, co spowolniło przemiany termojądrowe i emisję energii do przestrzeni kosmicznej. Aktualny skład masy słonecznej zapewnia możliwość zachodzenia dalszych przemian termojądrowych na bliżej nieokreślony czas. Przemiany termojądrowe zachodzące aktualnie na Słońcu są głównym źródłem energii emitowanej przez tę gwiazdę. Prawdopodobnie przemianom tym podlegają elementy zbliżone do pramaterii. Energia emitowana przez Słońce oświetla cały Układ Słoneczny oraz dostarcza energię niezbędną dla zjawisk zachodzących na planetach należących do Układu Słonecznego.
    Wielkość średniej energii słonecznej emitowanej w kierunku Ziemi wynosi 1,373 kW/m2, z czego średnio około 55% tej energii jest pochłaniane przez powierzchnię Ziemi. Ziemia obecną budowę zawdzięcza między innymi warunkom jej powstawania. Prawdopodobnie pramateria w bardzo wysokiej temperaturze dzięki siłom grawitacji (oddziaływaniom między sobą wielkich mas) utworzyła olbrzymie skupisko zbliżone do kuli. W wyniku ochładzania się ta masa materii przechodziła kolejno ze stanu gazowego w ciekły.
   Dalsze ochładzanie skupiska materii spowodowało wytworzenie się jej warstwy stropowej(zewnętrznej) o charakterze stałym pozostawiając wnętrze w formie płynnej, tj. stopionych minerałów o dość wysokiej temperaturze. Zewnętrzna sztywna powłoka Ziemi pełni funkcję izolującą, spowalniającą proces wychładzania wnętrza Ziemi. Dalsze procesy schładzania kosmosu w otoczeniu Ziemi (otoczenie to określane jest mianem atmosfery) doprowadziły do kondensacji pary wodnej i sprowadzenia wody na powierzchnię kuli ziemskiej.
   Ziemia jest trzecią planetą w Układzie Słonecznym i należy do planet małych (pod względem średnicy). Ma kształt spłaszczonej sferoidy, której ¾ powierzchni pokrywają wody oceanów, mórz i innych zbiorników wodnych, a pozostałą część stanowią lądy. Zewnętrzna sztywna powłoka Ziemi nosi nazwę litosfery. W skład litosfery wchodzi skorupa ziemska (górna warstwa litosfery) i górny płaszcz ziemski (dolna warstwa litosfery). Grubość litosfery wynosi od ok. 10 km do ponad 100 km. Budowa skorupy ziemskiej jest niejednorodna, dwuwarstwowa. Warstwa zewnętrzna skorupy ziemskiej ma budowę granitową, wewnętrzna - bazaltową.
    Przeciętny skład (w procentach masowo) skorupy ziemskiej kształtuje się następująco: tlen–46,7%, krzem – 27,7%, glin – 8,1%, żelazo – 5,1%, wapń – 3,7%, magnez – 2,1%, sód – 2,8%, potas – 2,6%, inne – 1,2%.
   Wyróżnia się skorupę ziemską kontynentalną oraz oceaniczną. Miąższość skorupy ziemskiej kontynentalnej wynosi zwykle 35–40 km (najwięcej 80 km pod Himalajami). Grubość skorupy oceanicznej, według Państwowego Instytutu Geologicznego osiąga wartość 5-8 km.
   Kształtowanie warstw stropowych litosfery trwało miliony lat i dzięki temu cechują się one wielką różnorodnością pod względem składu. Występują w nich minerały, którymi są pierwiastki lub związki chemiczne w postaci krystalicznej. Naturalnie nagromadzone zespoły minerałów nazywane są skałami. W Ziemi występują również kopaliny, tj. surowce (skały) o znaczeniu gospodarczym. Z uwagi na stan skupienia wyróżnia się kopaliny stałe (np. węgiel, sole, rudy), ciekłe (ropa naftowa, wody mineralne) i gazowe (gaz ziemny). Kopaliny są niezbędne dla działalności produkcyjnej, jako surowce dla przemysłu energetycznego, mineralnego, metalurgicznego, chemicznego, materiałów budowlanych itp. Miejscowe koncentracje określonych minerałów, skał oraz innych substancji nazywane są złożem kopaliny. Złoże mające formę warstwy nosi nazwę pokładu.
   Obecnie większość znanych i zidentyfikowanych złóż kopalin, z uwzględnieniem możliwości technicznych i warunków ekonomicznych, jest eksploatowanych na potrzeby uzyskiwania określonych surowców i produktów. Wydobywanie kopalin odbywa się metodami szybowymi bądź odkrywkowymi w zależności od głębokości i jakości interesujących złóż. Eksploatacja złóż kopalin zawsze powoduje naruszanie lokalnych struktur środowiskowych.
   Skorupa ziemska (górna warstwa litosfera) podlegała i nadal podlega oddziaływaniom zjawisk geologicznych, hydrologicznych i aerodynamicznych. Zjawiska te powodowały naruszenia struktury litosfery na mniejszych czy większych obszarach, co przyczyniło się do powstawania bardzo różnorodnych układów skał, zarówno w strefach pionowych, jak i poziomych, a często również zmian mieszanych. Do takich zjawisk należy zaliczyć: proces wietrzenia skał pod wpływem działania powietrza i wody, wybuchy wulkanów, trzęsienia ziemi, upadki meteorytów itp. Zmiany w układzie skał wpływają na powstawanie układów warstwowych skał, przemieszanie się warstw litych z porowatymi albo o różnej gradacji, czy przepuszczalnych dla wody i gazów. W efekcie prowadzi to do powstawania specyficznych układów warstw o różnorodnym składzie mineralnym, czy wodonośnym.
   Dolne warstwy litosfery w zasadzie oparte są na tzw. płytach tektonicznych. Płyty tektoniczne pływają migrująco po powierzchni płynnej masy jądra Ziemi. Nacierają na siebie, bądź od siebie oddalając się są przyczyną powstawania olbrzymich napięć w litosferze, co w efekcie końcowym prowadzi do pęknięć i wyzwalania dużych ilości energii. Efektem tych zjawisk są trzęsienia ziemi, powstawanie łańcuchów górskich na lądach czy pod powierzchnią oceanów, obniżenie dna oceanicznego.
   Środowisko to przestrzeń nas otaczająca, w której ważną rolę odgrywa materia i energia. Te dwa pojęcia są ściśle ze sobą związane. Materia to ogół elementów otaczającego nas świata, oddziałujących na nasze zmysły. Zbudowana jest ona z małych drobin: atomów, cząsteczek, jonów będących w ciągłym ruchu. Rozróżnia się materię ożywioną i nieożywioną. Materia ożywiona występuje głównie na lądach, praktycznie na styku skorupy ziemskiej z atmosferą. Z materią, jej stanem oraz z wszelkiego rodzaju jej przemianami, bardziej lub mniej poznanymi i dostrzegalnymi, ściśle związana jest energia.
   Makroprzemiany materii opisywane są zjawiskami fizycznymi, ekonomicznymi, biochemicznymi i geologicznymi. Przemiany te są stosunkowo dobrze dostrzegane i widoczny jest ich wpływ na otoczenie. Mikroprzemiany rejestrowane są przez precyzyjne układy kontrolno-pomiarowe i interpretowane za pomocą szeregu teorii naukowych.
   Wszystkie elementy przyrody ożywionej i nieożywionej, które nas otaczają określane są mianem środowiska przyrodniczego. Przyroda ożywiona w otoczeniu ludzi nosi nazwę materii ożywionej, a przyroda nieożywiona – materii nieożywionej. Materia ożywiona (biosfera) to rośliny i zwierzęta. Materia nieożywiona to atmosfera, hydrosfera, litosfera, pedosfera oraz wszystkie przedmioty nas otaczające.

Energia, jej przepływ i przemiany
Związki energii z materią
   Główna rola energii polega na jej przepływie, a w zasadzie na możliwości podłączenia się do jej strumienia, co ma istotny wpływ na przebieg poszczególnych przemian materii. Przepływ energii związanej z poszczególnymi elementami materii jest możliwy w kierunku od elementów posiadających wyższy poziom energetyczny do elementów o niższym poziomie energetycznym. Podstawowymi mechanizmami transportu energii są:
- promieniowanie: świetlne, elektromagnetyczne
- zmiany stanu skupienia materii
- przemiany chemiczne i biochemiczne
- konwekcja, która wynika z ruchu materii (z naturalnych prądów konwekcyjnych).
    Transport energii jest rejestrowany (odbywa się) w całym szeregu przemian zachodzących zarówno w świecie makro, jak i w świecie mikro. Świat makro to wszystko, co jest widoczne, co otacza ludzi. Świat mikro to świat atomów, jonów, cząsteczek itp. Przemiany te polegają na zmianach energii w określonych elementach materii. Mają one istotny wpływ na otoczenie, a zwłaszcza na jego stan (jego jakość, zmienność, stabilność). Za energię uważa się wielkość fizyczną określającą w równowadze różnorodne formy oddziaływań i ruchu elementów materii w danej strukturze. Na poziomie elementarnym jest to siła powodująca utrzymywanie struktury elementów materii (atomów) - choćby obieg elektronów wokół jąder atomowych, zawartość nukleonów w jądrach atomowych, cząstek w sieciach krystalicznych. Przechodząc do materii, z którą mamy do czynienia na co dzień można przyjąć, że energia to moc, która pozwala na zwięzłość składników tej materii, a równocześnie na wszelkiego rodzaju jej przemiany (fizyczne, chemiczne, biologiczne, czy geologiczne) zwane również zjawiskami.
   Siły spójności występujące w materii powodują przyjmowanie przez materię kształtu. Migracja energii w materii powoduje zachodzące w niej zmiany, a często jej przemiany (zmiany temperatury, stanu skupienia, kształtu itp.), nadając drgania cząsteczkom składowym danej materii (ruchy bardziej lub mniej swobodne). Są to zjawiska typowo fizyczne. Energia, która ingeruje na poziomie cząsteczkowym lub atomowym prowadzi często do przemian chemicznych, a na poziomie większych elementów prowadzi do przemian biologicznych czy geologicznych. W przypadku większych układów energia w sposób ilościowy opisuje te układy pod względem przemian i ruchu. Przemiany te zachodzą dzięki oddziaływaniom układu z otoczeniem.
    Wprowadza się różne formy energii: mechaniczną, wewnętrzną, chemiczną, elektromagnetyczną, przemian jądrowych itp. Energię mechaniczną ciało fizyczne może zyskać poprzez zmianę swego położenia lub prędkości. Posiadając taką energię ciało (układ) jest w stanie wykonać pracę. Energia mechaniczna może występować w postaci energii potencjalnej bądź energii kinetycznej. Energia potencjalna zależy od wzajemnego położenia oddziałujących na siebie ciał. Nie zależy ona natomiast od prędkości ciał. Energia kinetyczna powiązana jest z wszelkiego rodzaju ruchem materii (jej składników). Ciało będące w ruchu jest zdolne do wykonania pracy. Gdy ciało (układ) wykonuje pracę, to ma miejsce ubytek energii przez to ciało (układ). Gdy energia układu rośnie, to oznacza, że siły zewnętrzne wykonują nad układem pracę.
   Całkowita energia mechaniczna (W) układu złożonego z danych składników materii jest równa sumie ich energii kinetycznej (Wk) i energii potencjalnej (Wp):
      W=Wk+Wp
   Wartość energii mechanicznej układu jest zależna od konfiguracji i oddziaływań między jego składnikami. Znaczenie praktyczne ma część kinetyczna całkowitej energii mechanicznej układu, a w zasadzie jej zmiany. Przepływowi energii w środowisku (z jednych elementów środowiska do innych) często towarzyszy przemiana jednej formy energii mechanicznej w inną, np. Wk→Wp lub odwrotnie Wp→Wk.
   Tym przemianom towarzyszą zjawiska rozpraszania energii w następstwie całego szeregu przyczyn (m.in. tarcie, opory przepływu). Przykładowo w przypadku ruchu z tarciem część energii mechanicznej zamieniana jest na ciepło. Energia wewnętrzna to energia związana z ruchem i wzajemnym położeniem atomów i cząsteczek ciała. Inaczej jest to suma energii potencjalnej i kinetycznej atomów i cząsteczek budujących dane ciało. Przemiany zachodzące w bardzo wysokich temperaturach lub przy prędkościach zbliżonych do prędkości światła, co jest obserwowane w przemianach jądrowych czy termojądrowych, opisał A. Einstein za pomocą zależności:
                        E=m∙c2                                                                                                                                           gdzie: E – energia; m – masa; c – prędkość światła.
   Zależność ta obrazuje bezpośrednie powiązanie przemiany materii z energią. Zgodnie z tą zależnością energia wypromieniowana przez ciało zmniejsza jego masę o wartość E/c2.
   Przemiany termojądrowe zachodzą na Słońcu czy też na innych gwiazdach i są one głównymi źródłami energii emitowanej przez te ciała. Energia słoneczna oświetla i ogrzewa cały Układ Słoneczny, w tym Ziemię i w zasadzie jest to główne źródło energii dostępne na kuli ziemskiej. Znane, sterowane przemiany jądrowe na Ziemi jak i naturalne przemiany jądrowe wewnątrz skorupy ziemskiej mają znikomy udział w energetyce Ziemi. Wobec powyższego na kuli ziemskiej są dostępne dwa źródła energii:
- energia wewnętrzna pochodząca z przemian jądrowych izotopów promieniotwórczych zawartych w skorupie ziemskiej,
- energia zewnętrzna pozyskiwana przez pochłanianie energii promieniowania słonecznego.
    Średnia wartość stałej słonecznej wynosi 1,373 kW/m2. Określa ona energię promieniowania słonecznego przed jego wejściem do atmosfery. Do powierzchni Ziemi dociera mniej energii słonecznej, bowiem promieniowanie słoneczne przechodząc przez atmosferę ulega osłabieniu przez różne zjawiska w niej zachodzące. Z badań wynika, że około 30% promieniowania słonecznego przemieszczającego się do naszej planety jest odbijane przez atmosferę i wraca do kosmosu, około 20% jest pochłaniane przez atmosferę, a do powierzchni Ziemi dociera (jest przez nią pochłaniane) około 50% tego promieniowania. Ilość promieniowania słonecznego docierającego do powierzchni Ziemi zależy od obiegu Ziemi wokół Słońca, pory dnia i kąta padania promieni (szerokości geograficznej).
   Do Ziemi dociera promieniowanie w pełnej gamie długości fal świetlnych od podczerwieni poprzez widzialne do nadfioletu. Każdy rodzaj promieniowania ma swoją rolę w środowisku. Podczerwień służy do ogrzewania zarówno atmosfery, jak i części powierzchniowych Ziemi, co skutkuje odpowiednimi temperaturami tych elementów i ich zmianami w czasie. Promieniowanie ultrafioletowe jest odpowiedzialne za szereg przemian chemicznych i biochemicznych, które są jedną z przyczyn zamiany energii słonecznej na energię chemiczną. Przemianą biochemiczną jest fotosynteza. W bardzo uproszczony sposób zjawisko fotosyntezy można przedstawić zapisem reakcji:
                           H2O+ CO2+Q → H2CO+ O2
Do procesu fotosyntezy niezbędna jest woda (H2O), dwutlenek węgla (CO2), energia promieniowania słonecznego (Q), biokatalizator (chlorofil).W wyniku procesu fotosyntezy uzyskuje się formaldehyd (H2CO) i gazowy tlen (O2) - składnik atmosfery ziemskiej, niezbędny do procesów życiowych organizmów żywych. Najprostszy produkt fotosyntezy (H2CO) przechodzi dalsze procesy zachodzące głównie w organizmach roślinnych (polikondensacji czy polimeryzacji i szeregu innym procesom). Jest surowcem lub źródłem znacznej ilości związków węgla nazywanych związkami naturalnymi lub organicznymi. Powstawanie tych związków przedstawiają reakcje:
              6H2CO+kat. → H12C6O6 (glukoza)                           (1)
              n H12C6O6+ kat. →n H10C6O5+n H2O                    (2)
Rodzaj związku organicznego powstającego w wyniku reakcji polimeryzacji (2) zależy od wartości liczby n. Gdy w równaniu reakcji (2) wartość liczby n wynosi kilkaset to produktem reakcji polimeryzacji jest skrobia, a jeżeli wartość n wynosi kilkadziesiąt tysięcy to produktem takiej reakcji jest celuloza. Jest to uproszczony schemat powstawania węglowodanów w naturalnych procesach. Proces fotolizy wiązania energii słonecznej w chemiczną jest dość skomplikowany. Biorą w nim udział (poza substancjami jak w reakcji), równie inne pierwiastki: niemetale (siarka, azot, fosfor, krzem) oraz metale (np. magnez, potas, wapń, sód).
    W wyniku takich przemian powstaje szereg różnych substancji, a docelowo z udziałem aminokwasów - białko. Białko jest podstawowym elementem materii ożywionej, buduje organizmy roślinne i zwierzęce. Materia ożywiona, zwłaszcza rośliny są pierwotnymi produktami kumulacji energii słonecznej w procesie fotolizy i całego szeregu przemian biochemicznych zachodzących w procesach następczych w organizmach żywych. Fotosyntetyczny proces kumulacji energii świetlnej prowadzi do trwałego jej zatrzymywania z możliwością długotrwałego jej magazynowania w postaci stosownych związków chemicznych, głównie w masie organicznej. Energia słoneczna zakumulowana za pomocą fotosyntezy (przemiany biochemicznej) jest wykorzystywana przez organizmy żywe i nie tylko w faktycznym obiegu naturalnym materii (rys. 1).
Pierwszym elementem tego obiegu jest proces fotosyntezy prowadzony przez rośliny przy wsparciu chlorofilu. Produktem procesu fotosyntezy są substancje organiczne (glukoza), które gromadzą się w masie roślinnej. Masa roślinna wykorzystywana jest następnie przez zwierzęta roślinożerne do swoich procesów życiowych jak i do budowy własnych ciał. Z kolei drapieżnicy w analogiczny sposób konsumują roślinożerców i rośliny. Drapieżnicy stają się magazynem materii i energii. Tak dostępna energia i materia krąży w środowisku aż do poziomu destruentów (reducentów - organizmów rozkładających szczątki innych organizmów i ich pozostałości). Energia na każdym poziomie pokarmowym jest wykorzystywana i rozproszona-wraca do otoczenia.
   Materia, z którą związany jest obieg energii również wraca do otoczenia. W postaci pokarmu przepływa przez kolejne ogniwa łańcucha pokarmowego aż do destruentów, które rozkładają substancje organiczne na proste związki mineralne wykorzystywane ponownie przez producentów (rośliny). Przepływ energii i materii w procesach życiowych zachodzący pomiędzy organizmami żywymi a związanymi łańcuchem pokarmowym w przyrodzie dotyczy w zasadzie również aktualnych czasów.

Rys. 1. Przepływ energii (linia cienka) i obieg materii (linia gruba) oraz obie wartości razem (linia przerywana) na tle sieci troficznej ekosystemu

Masa roślinna w naturalnych warunkach powstaje w cyklach sezonowych (np. liście, trawa) oraz wieloletnich (np. drzewa, pozostałe rośliny wieloletnie). Zjawisko cykliczności prowadzi do powstawania mas odpadowych, które gromadzone na przestrzeni czasu tworzą znaczne ich skupiska. Wskutek przemian geologicznych i biochemicznych masy te dostające się do wnętrza stropowych warstw litosfery ulegają przemianom tworząc odpowiednie i cenne złoża naturalne. Procesy geologiczne powodują, że pokłady złóż gromadzą się w wielu miejscach i o znacznej koncentracji. Obszary z takimi złożami surowców nazywane są zagłębiami. Eksploatowane obecnie złoża surowców energetycznych są wynikiem nagromadzenia się przez tysiąclecia oraz przemian geologicznych masy materii.
   W materii, która przyczyniła się do powstania złóż naturalnych zmagazynowana jest energia, bowiem energia migruje z materią. Złoża surowców bywają również pochodzenia zwierzęcego. Dla zwierząt głównym źródłem energii do życia jest masa roślinna. Nie mając dostępu do chlorofilu pozbawione są zdolności prowadzenia fotosyntezy – są cudzożywne. Energię do życia czerpią z utleniania biologicznego masy roślinnej lub innych organizmów.
   Zwierzęta żyją również w okresach cyklicznych, co może prowadzić do powstawania z nich skupisk odpadów. W wyniku przemian biochemicznych i termicznych nagromadzonych w zbiornikach wodnych obumarłych szczątków organizmów zwierzęcych powstały złoża ropy naftowej. Nie można wykluczyć również jakichś katastrof, które są przyczyną ginięcia zwierząt, powstawania i gromadzenia się ich szczątków. Człowiek, jako istota cudzożywna do życia wykorzystuje energię zawartą w organizmach roślinnych i zwierzęcych.
   W organizmach żywych obserwuje się zjawisko migracji energii wraz z materią. W naturalnym procesie spalania substancji odżywczych (pożywienia) organizmy żywe pozyskują energię na podtrzymanie swoich procesów życiowych. Pozbawiony naturalnego futra potrzebuje również energii do ogrzewania własnego ciała oraz do wytworzenia potrzebnych mu produktów.
   Wzrost zapotrzebowania na energię niezbędną do przetrwania organizmów żywych następuje w chłodne pory roku. Większość terytorium Europy, w tym Polska leży na półkuli północnej, na której występuje klimat umiarkowany. W klimacie tym, trzy z czterech pór roku są chłodne.

Tekst, tabele i szkice – dr Józef Sawa i dr Halina Marczak
    Korekta: mgr Krystyna Sawa